Abdurrahman Ağa Mahallesi;
Gölbaşı’ndan Mahallebaşı’na giden yol üzerinde, Yeğen Ağa Mahallesi’nin altında yer almaktadır. Mahalle ismini Abdurrahman Ağa Mescidi’nden almıştır.

Ali Paşa Mahallesi;
Erzurum'un merkezi mahallelerinden biri olan Ali Paşa Mahallesi Kongre Caddesi’ni içine alan geniş bir mahalledir. Şehrin Gürcükapı kısmında kurulan mahallelerdendir. Mahalle adını Erzurum’da Esat Paşa, Ayas Paşa gibi şehirden derin izler bırakarak giden Osmanlı valilerinden Ali Paşa’dan alır.

Ayas Paşa Mahallesi;
Mahallenin ismi Ayaz değil Ayas'tır. Esat Paşa ve Taşmağazalar arasında yer almaktadır. Mahalle adını, Erzurum Beylerbeyi İskander Paşa’nın takriben Diyarbakır’a tayin edilmesi ile boşalan Erzurum Beylerbeyliği’ne getirilen Ayas Paşa'dan almıştır.

Bakırcı Mahallesi;
Şehrin merkezi mahallerinden birisidir. Karaköse ve Çortan Mahalleleri ile komşudur. 

Boyahane Mahallesi;
Boyahane Mahallesi Köse Ömer Mahallesi’nin yanında, Bakırcı Mahallesi’nin üst başında camisi ve hamamı ile takvim yapraklarını koparmaya devam eden mahallelerdendir. Cennet Çesme’ den soğuk su içmek isteyenlerin uğrak yeridir. Mahalle ismini Boyahane Hamamı’ndan almakta olup, zaman içerisinde ahalisinin azalmasıyla birlikte Bakırcılar Mahallesi’ne bağlanmıştır.

Caferiye Mahallesi;
Erzurum'da mevcut otuz altı mezarlık alanlardan biri üzerine kurulan Caferiye Mahallesi, Cumhuriyet Caddesi’nde, Cami-i Kebir Mahallesi’nin yanında yer alır. Mahalle önceleri Cami-i Kebir Mahallesi’ne bağlıyken daha sonraları ismini Cafer Efendi'den alarak onun yaptırdığı cami etrafında kümelenerek bağımsız olarak kurulmuştur.

Caferzade Mahallesi;
Menderes Caddesi’nin alt başında Rüstem Paşa Bedesteni’nin yanında Esat Paşa Yokuşu’nun hemen bitişiğinde yer almaktadır. Erzurumluların hafızalarında bile bugün pek bilinmeyen Caferzade mahallesi bir zamanlar Antikçağ’da tarif edilen kent tarifine uygun nadide mahallelerden biriydi.

Cami-i Kebir Mahallesi;
Cami-i Kebir Mahallesi şehrin sur içi mahallerinden biridir. Mahallede kale ve kaleye bağlı birimlerin yer alması, mahalleye askeri ve ümera zümrelerin yerleşmesine neden olmuştur. Mahalle ismini 1179 yılında yapılan Ulu Cami’den alır. Kale ve etrafına yapılan yapılarla birlikte şekillenmeye başlayan mahallenin tarihi, şehrin tarihi kadar eskidir.

Cedit Mahallesi;
Taşmağazalar’ın arka tarafında Kevelciler’in alt kısmında kurulan bu mahalle büyük ihtimalle derenin kurutulmasından sonra yerleşime uğradığından bu isimle anılmıştır. Cedit Mahallesi kalenin kuzeydoğusundaki Topdağı'nın şehre bakan kısmında Gürcükapı tarafında yer alan mahallelerimizden birisidir.

Çortan Mahallesi;
Bakırcılar Mahallesi’ne bağlanan mahalle, Kavaflar Çarşısı’nı; Semaver ve soba yapımı ile uğraşan meslek gruplarının yer aldığı bir mekanda bulunur. Mahallenin bir kısmı Kavaflar Çarşısı’nda bir kısmı ise Pelit Meydanı’nda yer alır. Mahallede yer alan en önemli yapı Zeynel Camii’dir.

Çırçır Mahallesi;
Merkez mahallelerdendir. Yoncalık ile Vani Efendi Mahallesi arasında kalan dar bir sokaktır. Şeyhler Camii ve Mahallesi’nin kıble tarafı Yoncalık semtine kadar Çırçır Mahallesi adıyla uzanmıştır. Mahalle ismine bir cami yapılmış olup, halen ibadete açıktır.

Dere Mahallesi;
Mahalle, dere yatağının kenarına tek katlı düz toprak damlar yapılarak oluşmaya başlamıştır. Son yıllarda alternatif yolların yapımı ve köprülerin açılmasıyla mahallenin önemi artmış, mahalle eski dokusunu kaybetmiştir. Saray Bosna Caddesi ile birlikte modern binalar, mahalleyi hızla değiştirmiş, eskiye ait bir çok değeri alıp götürmüştür. 

Derviş Ağa Mahallesi;
Sur dışında iskan gören ve mahalleye bürünen yerlerden biride Derviş Ağa Mahallesi’dir. Mahalle, bugünki Cedit, Kadana ve Ali Paşa Mahalleleri arasına sıkışıp kalmış durumdadır. Mahalleye ismini veren Derviş Ağa kimine göre kunduracı, kimine göre iyi bir sarraftır, . Derviş Ağa Mahallesi’nde bugün tespit edilebilen Ortaçağ’dan kalma tek mimari yapı Karanlık Kümbet’tir.

Emin Kurbi Mahallesi;
Emin Kurbi Mahallesi, Mahellebaşı’nın hemen altından başlayıp Abdurrahman Ağa Mahallesi’ne kadar devam eden bir mahalledir. Mahallede henüz yeni yapılaşma başlamamış, mimari doku bozulmamıştır. Konargöçerlerin tercih ettiği mahalle, askeri kurumların alt başındadır.

Emirşeyh Mahallesi;
Emir Şeyh Mahallesi, Tebrizkapı’da Sultan Melik Mahallesi yanında, Hasan-i Basri Mahallesi’nin alt başında yer alan bir mahalledir. Mahalle ismini Emir Şeyh'ten almıştır. Mahallede türbesi de bulunan Emir Şeyh rivayetlere göre Abbasiler Dönemi’nde yaşamış, emir üzerine de Erzurum'a irşat vazifesi ile gelmiştir.

Esat Paşa Mahallesi;
Mahalle, kale arkasında Rüstem Paşa Bedesteni’nin hemen yakınında yer almaktadır. Adını 1830 yılında Erzurum Valiliği yapan Mehmet Esat Muhlis Paşa'dan almıştır.

Gavurboğan Mahallesi;
Kırmacı Mahallesi ile Kadana Mahallesi arasında kalan bugünki Tebrizkapı Meydanı’nın doğusunda Leblebici Yokuşu’nu da içerisine alan mahalledir. İsmini bu bölgede cereyan eden savaşlar (Osmanlı Rus Savaşları) ve mahallelinin bu savaşlardaki üstün başarısından almıştır. Mahallenin ismi Sultan Abdulmecit tarafından verilmiştir.

Gez Mahallesi;
Erzurum'da bir çeşit sazın külün adıdır Gez. Gez Mahallesi Erzurum'un merkezi yerlerinden biridir. Gez Mahallesi ile ilgili akıllarda kalan ilk şey Kuşkay binasıdır. Mahallenin adı unutulsa da Kuşkay’ın varlığı, onu akıllara getirir. Yıllar öncesinde motorlu taşıtların aramıza girmediği dönemlerde faytonların güzergahı olan mahalle, günümüzde de ulaşım araçlarının tamamının uğrak yeridir.

Habip Efendi Mahallesi;
Erzurum'un en eski yerleşim yerlerinden birisi olan mahalle, Tebrizkapı’da Taşmescit Mahallesi’nin altında yer alır. 23 Temmuz İlköğretim Okulu, Mahmutpaşa Türbesi, Türbe Yolu, Kars Kapı ve Dere caddesini de içine alan mahalle, geniş bir alanı kapsamaktadır. Mahalle yukarı ve aşağı olmak üzere ikiye ayrılmış, aşağı kısmı Narmanlı Mahallesi’ne katılmıştır.

Hacı Cuma Mahallesi;
Erzurum'un en eski yerleşim yeridir Hacı Cuma Mahallesi.. Mahalleden kolaylıkla Kevelciler, Tebrizkapı, Derviş Ağa, Kadana ve Veyis Efendi Mahalleleri’ne çıkılabilir. Erzurum Kalesi’nin muhteşem silüeti izlenebilir.

İbrahim Paşa Mahallesi;
Mahalle, Yoncalık’ın altında Kuloğlu Mahallesi’nin karşısında yer alır. Mahallede eski ve yeni yapılar bir arada olup; Mahalle küçülmüş, ahalisi yok denecek kadar azalmıştır. Mahalle arasında Erzurum Düğün Salonu, Taşambarlar, Ak Merkez, Erzurum Evleri, Ketencizade Camii ve Küçük Bey Konağı yer almaktadır.

Kadana Mahallesi;
Kevelciler Caddesi’nden başlayıp Gül Ahmet Caddesi’ne kadar Mahallebaşı’ nın alt kısmı Kadana Mahallesi’dir. Kadana, iri cins bir at diye bilinir. Kadana Camii, ismini mahallenin isminden alır.

Kasımpaşa Mahallesi;
Taşmağazalar’ın alt kısmında yer almaktadır. Mahalle Erzurum'da herkesin uğrak yerlerinden biridir. Mahallede Habip Baba Türbesi, Kasım Paşa Camii ve Yeşil Dumlu Hamamı bulunmaktadır. Mahallebaşı, Köse Ömer, Ali Paşa, Taşmağazalar, Ayas Paşa ve Bat Pazarı’ndan kolaylıkla Kasım Paşa'ya gelinebilir. Mahallenin karşısında Bakırcılar Çarşısı yer almakta,eski Hasırhan Garajı’nın yerine yapılan Büyük Han ve Murat Paşa’nın hayratı olan Küçük Hamam da bu mahallede bulunmaktadır.

Kavak Mahallesi;
Mahalle Gölbaşı Semti’nin alt kısmında yer alır. Erzurum'un kuzeyine açılan tarihi kapıya kavak denmesinin sebebi, kavak kelimesinin anlamından gelir. Osmanlı'da kavak gümrük anlamındadır. Anadoluda Rumeli, İzmir ve Erzurum gibi önemli gümrükler vardır. Mahalle ismini buradan alır.

Kazım Yurdalan Mahallesi;
Mahalle mal meydanı civarında Karayolları mevkiinin üst kısmında yer almaktadır. Mahalle ismini 1945-1950 yılları arasında Erzurum Belediye Başkanlığı görevinde bulunan kişiden alır.

Kemhan Mahallesi;
Tebrizkapı’da Dabakhane'nin üstünde Hacı Cuma Mahallesi’nin yanı başında Kevelciler Caddesi’nin alt başında yer alan mahalle, Günümüzde Derviş Ağa Mahallesi’ne bağlanmıştır.

Köşk Mahallesi;
Erzurum'da önemli mesire alanlarından biri olan Köşk Mahallesi, ismini burada bulunan bir zamanların en gözde mesire yerlerinden biri olan Nüzhet-ül Hazra Köşkü’nden alır. Yukarı ve aşağı olarak iki kısma ayrılmıştır. Tarihi İpek Yolu üzerinde yer alan mahalle, şehrin en çok tercih edilen mahalleleri arasında yer almaktadır.

Lala Paşa Mahallesi;
Cumhuriyet Caddesi üzerinde yer alan mahalle, bugün daha çok ticari hayatın merkezi haline gelmiştir. Mahalle ismini, Osmanlı Sadrazamı Lala Mustafa Paşa'nın yaptırdığı camiden alır. Mahalleye ismini veren Lala Mustafa Paşa; Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim ve III.Murat ile birlikte Osmanlı Devleti’nin en üst kademelerinde önemli hizmetlerde bulunmuş bir sadrazamdır.

Mirza Mehmet Mahallesi;
Erzurum Kalesi’nin hemen alt başında unutulan mekanlardan birisidir. Erzurum'un Osmanlı Dönemi’ndeki mevcut olan mahallelerinden birisidir.

Mumcu Mahallesi;
Şehrin en eski mahallelerinden birisidir. 1642 yılına kadar Murat Paşa Mahallesi’ne bağlıyken, o tarihten itibaren müstakil olarak kaydedilmiştir. Mahallede eskiye ait yapılar çoğunlukla yıkılmış, yerine katlı binalar yapılmıştır. Eski insanların anlattığına göre mahallede mum satan dükkanlar yer alırmış. Günümüzde ise mahalle meslek dallarına ayrılmış; doktorlar, elektrikçiler, manifaturalar, lokanta ve eczaneler bulunmaktadır.

Murat Paşa Mahallesi;
Erzurum Kalesi’nin dışında kurulan mahalle, adını XVI. Yüzyıl’da Osmanlı Devleti’nde görevli Sadrazam Kuyucu Murat Paşa’dan alır. Kuyucu Murat Erzurum'a geldiği dönemlerde bugün Erzincankapı civarında Ahmediye Medresesi’nin yanı başında kendi adıyla anılan camiyi yaptırmıştır. Zaman içerisinde cami etrafında şekillenmeye başlayan mahallede en eski tarihi yapı ise Ahmediye Medresesi’dir.

Sıvırcık Mahallesi;
Mahalle Tebrizkapı’dan Mahallebaşı’na giden yol üzerinde yer almaktadır. Kışın çocukların büyük tutkusu olan kızakların piste çıktığı Leblebici Yokuşu da bu mahallede yer alır.

Sultan Melik Mahallesi;
Kırmacı Mahallesi ile Yoncalık Mahallesi arasında kalan Çifte Minareler’in kıble tarafından başlayıp Üç Kümbetleri içerisine alan ve ismini Erzurum'un ilk Türk Beyleri’nden aldığı bilinen mahallesidir. Sultan Melik Emir Saltuk’un ünvanıdır.

Taşmescit Mahallesi;
Sultan Melik Mahallesi ile Gavurboğan arasında kalan Leblebici Yokuşu’nun kıble tarafından başlayıp Hasan-i Basri Türbesi’ne kadar uzanan mahalledir. İsmini mahalle içerisinde bulunan mescitten alır. Günümüzde bu mescit hala ibadete açıktır.

Vani Efendi Mahallesi;
Dış kalede yer alan mahallelerden biridir. Yoncalık Mahallesi’nin kuzeybatısında yer alır. Vani Efendi halkı irşad eden bir alimdir. Mahalle ismini bu alimden almıştır. Kendi ismi ile anılan cami halen ibadete açıktır. Muratpaşa Mahallesi’nin güney sınırdaşıdır.

Veyis Efendi Mahallesi;
Mahalle şehrin en eski yerleşim merkezlerinden biri olup, Taşmescit ve Mahallebaşı arasında yer almaktadır. Veyis Efendi Mahallesi’ndeki en önemli mekanlardan birisi Tepe Mezarlık adı verilen alandır.

Yeğen Ağa Mahallesi;
Erzurum'un en nadide mahallelerinden birisi olan Yeğen Ağa, tarihi dokusunu kaybetmeyen mahallelerdendir. Mahallenin sınırları bugün Üç Kardeşler Pasajı’nın yanındaki Zabıta Karakolu’ndan başlayıp Gümrük Hamamı'nın karşısından Yeğen Ağa Camisii’nin yanından Karanlık Kümbet’e kadar olan kısmı içine alacak kadar geniştir.

Yoncalık Mahallesi;
Mahalle aşağı ve yukarı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Cennetzade ismiyle de anılan mahalle, Erzurum'da şehirleşmenin ilk başladığı Askeri Kışla’nın olduğu mekandır. Aşağı kısımda yer alan en önemli yapı Cennetzade Camii’dir.


Kaynakça: Taner ÖZDEMİR (Erzurum Mahalleleri)